"Les Cathares"

De geschiedenis van de katharen is passionerend en essentieel voor elkeen die wenst te doorgronden waarom onze westerse cultuur is wat hij is. Hun levenswijze kwam in de 11de, 12de, 13de eeuw niet uit de lucht vallen, maar vindt haar oorsprong vele eeuwen vóór hun tijd, in de gnostiek.

Gnostici geloven dat ieder mens voor zichzelf kan uitmaken wat goed en niet goed is, en dat ook hoort te doen. Deze ‘spirituele individualisten’ geloven in de fundamentele goedheid van de mens. Elk individu heeft de kracht zijn eigen weg te gaan en vindt het leven vanuit zijn/haar persoonlijke eigenheid, zijn/haar oorspronkelijk gelaat. Deze individuele vrijheid (doe niet wat je haat), betekent niet dat je boudweg zou doen wat je wil, want ze brengt ook individuele verantwoordelijkheid met zich mee.

In ieder van ons bevindt zich de ‘goddelijke vonk’ die leidt tot wederzijds respect en het mededogen om de ander te helpen bewust worden van zijn/haar eigen weten. De kerk daarentegen vertrekt vanuit de fundamentele zondigheid van de mens. De zondige mens moet dan gestuurd worden, anders loopt het fout. Hun god is een toornige god die beslist over hemel en hel.
Voor de gnostici is de goede herder dus niet degene die het verloren schaap terug in de kudde (het collectieve, de dogma’s) brengt, maar wel hij die het hoogst eigene ziet in het schaap dat de kudde verlaat en zijn eigen weg gaat. Juist door dat eigenwijze (eigen wijsheid) is net dát schaap zo waardevol.

Maar angst voor vrijheid is een existentiële angst en een kudde is makkelijker te domineren dan een boel individuele mensen met elk hun eigen inzichten. Geen wonder dat de kerk er sinds haar ontstaan alles aan gedaan heeft om dit ideeëngoed met de grond gelijk te maken, vaak met de hulp van politieke machthebbers.

Het verhaal van deze onderdrukking van naaldje tot draadje uitleggen, zou ons te ver leiden, maar wat blijkt, is dat hun tactiek van de verschroeide aarde niet helemáál doeltreffend is geweest. In de 11de, 12de eeuw en 13de eeuw was er een bijzonder inspirerende heropflakkering van het individualisme, die een lichtstraal over heel Europa heeft verspreid en ook in onze tijd worden er vele mensen diep door aangesproken.

Belangrijk voor ons is daarbij het terugvinden van oude gnostische teksten uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. Dit gebeurde in 1945 (!) in Nag Hammadi, Egypte. Allerlei geijkte termen krijgen een ‘nieuwe’ symbolische betekenis. Een ‘nieuw’ licht schijnt op eeuwenlang verduisterde hoeken en gleuven.

L’histoire des Cathares est passionnante et indispensable à quiconque souhaite comprendre la culture occidentale. Le mode de vie des Cathares aux 11ème, 12ème et 13ème siècles n’est pas tombé du ciel. Il trouve son origine dans un mouvement spirituel bien plus ancien : le gnosticisme.

Les gnostiques estiment que tout individu est en mesure de distinguer le bien du mal, et devrait d'ailleurs le faire. Ces ‘individualistes spirituels’ croient que l'homme est fondamentalement bon. Chaque individu peut décider de son propre chemin, et conçoit sa vie à partir de sa propre personnalité, de sa propre vision des choses. Cette liberté individuelle (ne faites pas ce que vous n'aimez pas faire), ne signifie pas nécessairement que vous pouvez faire ce que vous voulez, car entraîne également une certaine responsabilité.

Une ‘flamme divine’ brûle en chacun de nous. Elle invite à un respect mutuel et à la compassion vis-à-vis de l’autre que l’on souhaite aider à se connaître. Ce principe va à l’encontre de celui de l’Église, qui prône le dogme du péché originel : l’homme est un pécheur qui a besoin d’être guidé par un Dieu omnipotent qui règne sur le ciel et l’enfer.

Pour les gnostiques, le bon berger n’est donc pas celui qui ramène le mouton perdu vers le troupeau (vers la collectivité et les dogmes), mais celui qui reconnaît l'individu suprême dans ce mouton qui décide de quitter le troupeau pour tracer sa propre voie. C'est justement cet individualisme qui fait, à leurs yeux, la valeur de ce mouton.

La peur de la liberté est une peur existentielle. En effet, il est plus facile de dominer un troupeau qu'un ensemble d’individus indépendants. Il n’est dès lors pas étonnant que l’Église ait depuis le début tenté de museler l'esprit de liberté, souvent avec le concours du pouvoir politique.

Il serait trop fastidieux de décrire cette répression en détails, mais force est de constater que la tactique de la terre brûlée de l’Église n'a pas été entièrement efficace. En effet, l’individualisme a connu une forte recrudescence aux 11ème, 12ème et 13ème siècles notamment et s'est répandu partout en Europe, inspirant la sympathie de nombreuses personnes encore aujourd'hui.

La découverte d'anciens manuscrits gnostiques datant des premiers siècles de notre ère a été particulièrement importante. Ils ont été retrouvés en 1945 à Nag Hammadi, en Égypte. De nombreux termes connus ont à cette occasion reçu une nouvelle signification symbolique. Une nouvelle lumière a ainsi éclairé les recoins sombres et oubliés de l'Histoire.

Vijftien jaar geleden, met de rugzak door de Ariège trekkend, raakte ik gefascineerd door de ruïnes van burchten waar katharen lang geleden onderdak en bescherming hebben genoten. Ik ben me meer in hun geschiedenis gaan verdiepen en leerde daar meer uit dan uit al mijn schooljaren samen, niet enkel over het verleden, maar ook - en vooral - over vandaag.

Al sinds mijn jongensjaren komen er regelmatig melodietjes in me opborrelen. Vele daarvan pluk ik uit de ether van traditionele muziekstijlen die me al van kindsbeen af bekoren. (Via deze traditionele muziek kwam ik al jong bij ‘oude muziek’ terecht en leerde ook estampies, pavanes enz. kennen.) Vele van die melodieën vonden een weg naar AmorromA. Sommige echter bleven binnenin me een verbinding maken met de katharen en waar ze voor stonden. Ze vroegen om een andere uitwerking dan degene die ik totnogtoe gewend was. Ik droomde van een andere klankkleur, en ik wist welke…

Op geen enkel moment echter had ik de drang naar ‘authenticiteit’ in de uitwerking. Ik wou geen programma maken met muziek uit de Middeleeuwen in een zo getrouw mogelijke uitvoering. Ik ben trouwens geen historicus of musicoloog en zal het ook nooit zijn – met alle respect voor zij die het wel zijn overigens. Wat ik wel wou, was elementen uit die periode meenemen in een breder geheel. Ik wou het opentrekken, deuren openen, lucht en licht laten spelen vanuit verschillende invalshoeken.

Wie goed luistert naar deze muziek zal niet enkel middeleeuwse invloeden ontdekken, maar ook elementen en inspiratie uit de Renaissance, barok, traditionele muziek uit uiteenlopende streken, alsook uit moderne genres.

Il y a 15 ans, en traversant l’Ariège en sac à dos, j’ai été fasciné par les ruines des forteresses où les Cathares avaient trouvé refuge à l’époque. J’ai tout de suite ressenti le besoin de découvrir l’histoire de ces ‘hérétiques’, et cela m’a d’ailleurs appris bien plus que toutes mes années d'études à l’école, et pas seulement sur le passé, mais aussi et surtout sur le présent.

Depuis mes plus jeunes années je sens régulièrement monter en moi des mélodies, dont une grande partie sont des réminiscences de sonorités traditionnelles qui me fascinent depuis mon enfance. (Cette musique traditionnelle m'a très vite fait découvrir les styles de musique ancienne, comme l'estampille ou la pavane.) Ces mélodies ont ensuite naturellement trouvé leur chemin vers AmorromA. D'autres ont quant à elles continué à vivre en moi et à me relier avec les Cathares. Elles exigeaient de trouver un autre exutoire, une façon de se manifester que je ne connaissais pas encore. Je rêvais d'une autre sonorité musicale, et savais déjà quelque part laquelle.

À aucun moment je n’ai cherché à atteindre l’ ‘authenticité’ dans ma musique. Je ne suis ni historien ni musicologue, et cela ne m’intéressait pas de faire de ma musique une copie conforme de celle du Moyen-Âge. Ce qui m’intriguait, c’était de me servir de certains éléments de cette période pour les fondre dans un ensemble plus contemporain. J’ai eu envie d’ouvrir le genre, d’y faire souffler un vent nouveau.

Celui qui écoute attentivement cette musique y reconnaîtra donc non seulement des ingrédients médiévaux, mais également des éléments inspirés de la Renaissance, du baroque, de la musique traditionnelle d’un peu partout, voire même moderne.

1. La cara originala

Als je je oorspronkelijk gelaat ziet, dat al bestond voor jij er was en dat niet sterft noch ontstaat, hoeveel vreugde zal je dan ervaren! Verlichting vinden is niets anders dan je wezenlijke, onverdeelde zelf vinden. Dit is duidelijk een pavane, één van de populairste hofdansen uit de Renaissance.

  Quelle sera votre joie lorsque vous découvrez votre propre être, qui était déjà là avant votre naissance et qui ne mourra ni ne naîtra. Atteindre la clairvoyance d’esprit, c’est se retrouver soi-même, existentiel et indivis. ‘La Cara originala’ est clairement une pavane, une des danses de cour les plus populaires de la Renaissance.
 

2. lied /chanson
 

3. L’uelh del vesent
Zie wie voor je aangezicht is en hij die eerst voor je verborgen was, zal tevoorschijn treden.
Kijk niet maar zie, hoor niet maar luister.
Gebaseerd op Bulgaarse toonaarden en ritmes.
‘Bogomiel’ is Bulgaars voor ‘vriend van God’ (ami de Dieu), zoals de katharen zichzelf ook noemden. Het bogolisme bestond reeds rond het jaar 1000 in Bulgarije, maar ook in Griekenland, Klein-Azië, Dalmatië en Bosnië. Het Occitaanse katharisme zou daar zijn oorsprong hebben.		   Regardez celui qui est devant vous et celui qui était caché auparavant, fera apparition.
Il ne suffit pas de voir, il faut regarder ; il ne suffit pas d’entendre, il faut écouter.
Basé sur des tonalités et des rythmes bulgares. Le mot bulgare ‘bogomiel ‘signifie ‘ami de Dieu’, comme les Cathares avaient tendance à se nommer eux-mêmes.
Le bogomilisme apparaît au Xème siècle en Bulgarie, mais se développera aussi en Grèce, en Asie-Mineur, en Dalmatie et en Bosnie. Le catharisme occitan en aurait subi l’influence.
 

4. lied /chanson
 

5. Sander
Naam, afkomstig van Alexander. Niet sterven noch ontstaan… Vrije melodie met duidelijk invloed van de Ierse lament, uit de oude ‘Sean nos’ zangstijl.   Nom propre, qui vient d’Alexandre. Ne pas mourir ni apparaître… Mélodie libre au caractère d’une lamentation, dans un style de chant irlandais ‘sean nos’.
 

6. Lo present etern
Het eeuwige nu, los van herinnering en verwachting. Laten zijn wat is. Begonnen als melodie in een sfeer van vroege Renaissance, maar door de contrapunctische uitwerking van Marnix meer in de barok terecht gekomen.   L’éternel présent, libre de mémoire ou d’aspiration. Acceptez ce qui est. Ce morceau a évolué d’une influence Renaissance vers un style plus baroque, suite au travail contrepointique de Marnix.
 

7. L’illusion demascada
Ontmasker handelaren in illusies en stel er geen eigen waarheid voor in de plaats. Ontmasker de illusie van tijd als iets kostbaars! Trager zou het een pavane kunnen zijn, maar hier gaat het meer naar een soort ‘schottische tzigane’.   Dévoilez les vendeurs d’illusions et n’imposez pas votre propre vérité en retour. Démasquez l’illusion du temps comme quelque chose de précieux.
‘L’illusion demascada’ ressemble à une pavane rapide, mais s’approche en réalité plus d’une ‘schottisch tzigane’.
 

8. lied /chanson
 

9. Scoone figure
Gebaseerd op een middeleeuwse estampie.   Morceau basé sur une estampie médiévale.
 

10. Pur amor
Ware, zuivere liefde eist niets, verwacht niets, is onbaatzuchtig en moeiteloos. De katharen leefden met en tussen de mensen in dorpen en steden en hielpen hen bij de landarbeid en bij het weven (vandaar ‘De wevers’ of ‘Les Tissérands!’ ), maar ook bij ziekte en persoonlijke problemen.
Geïnspireerd door de lyrische Ierse harpmuziek.		   L’amour pur ne réclame rien, n’a pas d’attentes, est désintéressé et sans effort. Les Cathares partageaient la vie des gens dans les villages et les villes et les aidaient dans leur travail de la terre ou dans le tissage (de là ‘Les Tissérands’), ainsi qu’avec leurs maladies ou problèmes personnels.
Inspiré de la musique irlandaise pour harpe.
 

11. Fama publica
Tijdens de inquisitie (in dit geval een pauselijk apparaat ter uitroeiing van het katharisme, veelaal door levenslange opsluiting, ophanging, verbranding en vaak onder leiding van dominicanen en cisterciënzers) worden allerlei tactische sluwheden en grove bedreigingen aangewend door de inquisiteurs om mensen aan te zetten tot verklikking van ondergedoken ‘bonhommes’ en/of ‘bonnes femmes’ en sympathisanten.
Met inspiratie uit de Oude Mexicaanse ‘Zarabanda’.		   Un véritable appareil d’inquisition s’est, souvent avec l’appui des ordres religieux instauré pour éradiquer le mouvement cathare. Les inquisiteurs prenaient recours au bûcher, à la réclusion à vie, à la pendaison, etc. pour inciter les ‘bonhommes’ ou ‘bonnes femmes’ à dénoncer leurs frères.
Au caractère d’une ancienne ‘zarabanda‘ mexicaine.
 

12. Arbor Vitae
De universele levensboom met zijn zeven gouden appels (chakra’s) zit in de mens en geeft verbondenheid met de eeuwige, onbegrensde lichtether. Begonnen als een polska (Zweedse dans), maar gaandeweg vertraagd tot een statige melodie. Als een boom, met stevige wortels in de grond en takken die naar de hemel reiken.   L’arbre de vie avec ses sept pommes dorées (chakras) est présent dans tout être humain et le connecte avec la lumière éternelle et infinie.
‘Arbor Vitae’ est à la base une polska (danse suédoise), mais la mélodie s’est petit à petit ralentie jusqu’à devenir presque statique. Comme un arbre, qui a ses racines profondément ancrées dans le sol et ses branches qui montent vers le ciel.
 

13. lied /chanson
 

14. Colera ò pietat / L'indivisible
I. Colera ò pietat
Geloof je in een toornige God of in een God van mededogen? Twee melodieën door mekaar zoeken een antwoord.		   I. Colera ò pietat
Faut-il croire en un Dieu coléreux ou en un Dieu de pitié ? Deux mélodies se croisent, en quête d’une réponse.
II. L’indivisible
Het woord ‘individu’ heeft vaak een pejoratieve bijklank, maar betekent eigenlijk ‘hij/zij die onverdeeld is’, die dus één is met zichzelf en met de energieën die hem/haar omgeven.
De melodieën en de unisono-uitvoering ervan staan voor het tot der dood trouw blijven aan zichzelf, het ‘onverdeeld’ zijn van elk van de overgebleven katharen die zich na zes maanden belegering in hun toevluchtsoord ‘Montségur’ moesten overgeven.
Dat deden ze zonder zich te bekeren tot de kerk (wat hen van de brandstapel had kunnen redden). Twee honderd mannen en vrouwen stapten zingend het vuur in… Ze bleven zingen tot ‘hun leven uitgezongen was’.
De leer van de macht, zo leek het, had gewonnen van de leer van de vrijheid… Maar in het koninkrijk waarin de katharen geloofden, gelden andere regels. Wie de angst overwint, is vrij. Wie vrij is, is onoverwinnelijk. Wie de angst voor de brandstapel overwint, is sterker dan wie een burcht inneemt en het vuur aansteekt.
I en II zijn geïnspireerd door de bourrée (dans uit Auvergne).		   II. L’indivisible
Le mot ‘individu’ a mauvaise presse. Or, en réalité cela veut dire ‘celui qui est indivisible’ et qui forme une unité avec les énergies qui l’entourent.
L’élaboration unisono des mélodies symbolise le dévouement absolu des Cathares à rester fidèle à leur ‘indivisibilité’, aussi et surtout au moment de leur reddition après six longs mois d’assiégement de leur château abri ‘Montségur’.
L’histoire raconte que deux cents hommes et femmes montaient au bûcher sans renier leur foie et en chantant. Jusqu’au moment où ’ils ne chantaient plus...
La doctrine du pouvoir semble l’avoir emporté sur celle de la liberté. Il n’en est pas ainsi aux yeux des Cathares. Selon eux, celui qui vainc à la peur, devient libre. Celui qui est libre est invincible. Celui qui surmonte la peur du bûcher est plus fort que celui qui assiège un bourg et y met le feu.
‘Colera ò pietat’ & ‘L’indivisible’ s’inspirent de la bourrée de l’Auvergne